Część pierwsza (AK) tomu trzeciego \"Portretów Uczonych\" zawiera eseje biograficzne poświęcone wybitnym postaciom, których najbardziej znacząca działalność naukowa i dydaktyczna przypadła po 1945 r. Mowa będzie zatem o osobach stopniowo, ale konsekwentnie odtwarzających Uniwersytet po zniszczeniach wojennych oraz budujących jego pozycję społeczną i rangę naukową.
Przedstawione w tomie trzecim \"Portretów grono 186 uczonych cechuje duże zróżnicowanie. Niektórzy z nich urodzili się jeszcze w XIX w., wyższe wykształcenie zdobyli w czasie I wojny światowej lub tuż po niej, kariery zawodowe rozpoczynali i kontynuowali w latach II Rzeczypospolitej, po II wojnie stając się środowiskowymi autorytetami. Inni decydowali się na emigrację, zrywając więzi z Uniwersytetem, ale zarazem odnosząc niekwestionowane sukcesy naukowe i utrzymując kontakty z krajem. Byli jednak i tacy, którzy właśnie wtedy, po wojnie, z zagranicy do kraju przyjechali. Skomplikowanie ludzkich losów spowodowało, że decyzja o przypisaniu konkretnej postaci do tomu drugiego lub trzeciego musiała mieć charakter arbitralny. Najliczniej na kartach niniejszego tomu są reprezentowani uczeni urodzeni pomiędzy wielkimi wojnami, ukształtowani w dwudziestoleciu i z takim zapleczem moralnym oraz intelektualnym funkcjonujący w powojennej rzeczywistości. Pojawiają się tu także osoby, których całe świadome życie, łącznie z intelektualną formacją, upłynęło w czasach PRL oraz w okresie po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności.
Część tekstów powstała specjalnie na potrzeby Monumentów, wiele było pisanych przez bliskich współpracowników danego uczonego, niektóre są przedrukami wcześniejszych publikacji. Zamierzeniem redaktorów naukowych nie było stworzenie zbioru zwięzłych biogramów typu słownikowego, lecz przybliżenie zainteresowanym czytelnikom najwybitniejszych postaci środowiska uniwersyteckiego stąd teksty zarówno eseistyczne czy wspomnieniowe, jak i bardziej naukowe, obudowane odnośnikami i przypisami. Przy każdym eseju zamieszczono także standardowy biogram encyklopedyczny.