Stan więzień w Polsce, aż do czasów nowożytnych, był tak zły jak w większości krajów Europy. Proces zmian rozpoczął się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku za sprawą reformatorów epoki oświecenia, którzy głosili poglądy o konieczności szerszego stosowania kary więzienia oraz jej humanitarnego wykonywania.
Monografia, oprócz poszukiwania odpowiedzi na pytanie główne dotyczące genezy oraz kształtowania się więziennictwa na ziemiach polskich, podejmuje również próbę przedstawienia procesu rozwoju zawodu nadzorcy więziennego - od sługi miejskiego do strażnika więziennego. Poprzez pryzmat ewolucji funkcji strażników więziennych przedstawia projekty organizacji personelu więziennego, ustrój oraz zarządzanie więziennictwem w poszczególnych okresach historycznych Polski.
Zawód strażnika jest ściśle powiązany ze społecznością więzienną. Relacja ta ma bezpośredni wpływ na funkcjonowanie całego systemu więziennego. W ten sposób można prześledzić rozwój więzień - od umieszczonych w wieżach, twierdzach obronnych, byłych obiektach wojskowych, klasztorach, aż po domy poprawy oraz domy pracy przymusowej, które stały się pomostem do powstania współczesnych więzień.
W drugiej połowie XIX wieku zaczęto dostrzegać także znaczenie metod pedagogicznego oddziaływania na więźniów. Niniejsza praca przybliża pierwsze systemowe próby stosowania środków poprawczo-wychowawczych oraz ich efekty.
Publikacja zawiera wiele dotychczas nieznanych faktów związanych z personelem więziennym, więźniami, a także obiektami więziennymi na terenie Polski do czasu odzyskania niepodległości w 1918 roku. Uzupełnia ją seria unikalnych, często po raz pierwszy publikowanych zdjęć, nieznane materiały źródłowe oraz obszerna bibliografia.