Opracowanie przedstawione przez Michała Jagiełłę [...] jest imponujące. Autor swoimi badaniami, poszukiwaniami i szperaniami objął olbrzymi zakres czasowy - od końca XVIII wieku do jego początków, ściślej - do przedproża niepodległości nie tylko Polski, także Litwy oraz podjęcia tego zagadnienia w Ukrainie i Białorusi (drugi tom sięga 1918 roku). Rzeczpospolita, która została poddana rozbiorom, składała się z tych czterech narodów czy narodowości (także Żydów, o których jest mowa), więc dzieje przemian wzajemnych relacji w czasie kształtowania się nowoczesnej świadomości narodowej i nowoczesnych nacjonalizmów stanowią swego rodzaju odyseję ideowo-kulturowo-polityczną. Autor tego opracowania tę odyseję, w jej księgach poszczególnych, chce nam przedstawić, a przedstawienie to opiera na niesłychanie bogatym materiale zaczerpniętym zarówno z prac rozwiniętych, jak i z artykułów gazetowych. Kwerenda, jaką przeprowadził i z jakiej zdaje plastyczne sprawozdanie w swoim opracowaniu, jest doprawdy imponująca! O ile mi wiadomo nikt dotąd podobnej nie przeprowadził, zarówno jeśli idzie o zakres czasowy, jak i materiałowy. Drugą przesłanką mojej wysokiej oceny tego opracowania jest jego dialogowy charakter - przedstawia ono tytułową problematykę nie tylko przez prezentację różnych stanowisk strony polskiej (choć ona, co zrozumiałe i uzasadnione, jest dominująca), ale i w odniesieniach do budzących się, rozwijanych i przybierających coraz bardziej dojrzałe, nowoczesne formy stanowisk adwersarzy. Ten sposób dialogowego przedstawienia całej, poniekąd podstawowej dla XIX wieku problematyki narodowej, pozwala sądzić, że opracowanie to nie tylko wejdzie do kanonu źródeł polskich, ale także litewskich, ukraińskich i białoruskich. ukryj opis