Polacy we wschodniej Rosji i na Syberii 1917–1922. Walka zbrojna, martyrologia, drogi do Ojczyzny tom 2
Waldemar Rezmer, Mariusz Mróz
Kolej transyberyjska, jako podstawowa arteria komunikacji
Imperium Rosyjskie, po klęsce w wojnie z Japonią 1904/1905 r., w ciągu kilku następnych lat zwiększyło swój potencjał wojenny, a także rozbudować siły zbrojne. Przeprowadzono również częściową reorganizację i unowocześnienie wojska. Budowę transsyberyjskiej arterii kolejowej zakończono w październiku 1916 r., jedenaście lat po planowanym terminie, czyli 1905 roku. Kolej dała potężny impuls do rozwoju ekonomicznego i kulturalnego.  Linia kolejowa przecinała żyzne stepy, Iszymski i Barabiński, które staną się w niedalekiej przyszłości spichlerzem zbożowym Syberii Zachodniej. Następnie przechodziła przez tereny zasobne w różne bogactwa naturalne. Kolej, powiązała również największe systemy rzeczne Syberii. Co więcej wzmocniła i przyśpieszyła ona rozwój rosyjskiego przemysłu metalurgicznego, jakże potrzebnego dla wysiłku wojennego.

Polacy we wschodniej Rosji i na Syberii
Polacy, obywatele Imperium Rosyjskiego podlegali rygorom obowiązkowej służby wojskowej. Każdego więc roku wcielano do rosyjskiego wojska ponad 20 tys. rekrutów polskiej narodowości. Najwięcej – co zrozumiałe – pochodziło z terenu Królestwa. Nie tworzono jednak z nich odrębnych jednostek terytorialnych, lecz rozsyłano do oddziałów dyslokowanych w głębi Rosji. Polacy bowiem nie mogli służyć ani w Warszawskim, ani też Wileńskim Okręgu Wojskowym.

Liczba Polaków na Syberii uległa znacznemu powiększeniu w latach I wojny światowej. Wysyłano bowiem na ten teren żołnierzy niemieckiej II Rzeszy i Austro-Węgier, którzy trafili do rosyjskiej niewoli. Wielu z nich było Polakami. Przyjmuje się, że wiosną 1918 r. na Syberii było około 30–32 tys. jeńców polskiej narodowości pochodzących z sił zbrojnych II Rzeszy, Austro-Węgier i Legionów Polskich. Przebywali oni nie tylko w obozach jenieckich zlokalizowanych w miastach lub w ich pobliżu, lecz także w syberyjskich wsiach, gdzie zastępowali gospodarzy zmobilizowanych do wojska.

W ustalenia liczby Polaków na Syberii pomocne są materiały polskich syberyjskich organizacji narodowych wytworzone na podstawie spisów i informacji uzyskanych z Polskiego Komitetu Wojskowego na Rosję i Syberię.

Z zachowaniem pewnej ostrożności przyjąć więc można, że pod koniec 1918 r. na Syberii i w kilku guberniach wschodniej Rosji przebywało około 400 tys. Polaków. Wliczając w to  mobilizowanych do wojska w zachodnich guberniach Imperium Rosyjskiego oraz „bieżeńców” z tychże zachodnich obszarów. Na Nadwołżu, Uralu i Syberii byli także zwolnieni z obozów jenieckich Polacy – żołnierze armii niemieckiej, austro-węgierskiej i Legionów Polskich.

Dokumenty historyczne, pozbawione politycznych i ideologicznych upiększeń
Oddajemy do rąk czytelnika niniejszy wybór dokumentów o szczególnym znaczeniu historycznym. Dotyczą one bowiem polskiej obecności wojskowej we wschodniej Rosji i na Syberii w latach 1917–1922. Jest to okres od upadku caratu do czasu powrotu do Polski ostatnich grup żołnierzy. Dokumenty te z powodu wielkiego rozproszenia były dotychczas w przygniatającej większości trudno dostępne, a przez to mało znane.

Jesteśmy przekonani, że wprowadzenie do obiegu naukowego nowych, unikalnych materiałów źródłowych stanie się podstawą szczegółowych badań polskiej obecności (wojskowej, politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalno-oświatowej i religijnej) w Rosji (w szczególności na Syberii) w trzech pierwszych dekadach XX wieku. Publikowane dokumenty umożliwią bowiem czytelnikowi pełniejsze i bezstronne poznanie problematyki, a później samodzielne skonfrontowanie znanych mu opracowań ze źródłami.
Zamieszczone w niniejszym tomie dokumenty, stanowiące niezmiernie ciekawe świadectwo czasów i wydarzeń, będą z pewnością także naukowo konsumowane przez historyków, politologów, socjologów. Przedstawiają bowiem nie tylko kwestie militarne, lecz również polityczne i społeczne, nieraz o randze bardzo szerokiej. Warto dodać, że jest to materiał źródłowy wysoce autentyczny, bez żadnych politycznych i ideologicznych upiększeń.

Praca pod redakcją Waldemara Rezmera. Zespól badawczy: Waldemar Rezmer, Kamil Anduła, Mariusz Mróz

Polacy we wschodniej Rosji i na Syberii 1917–1922. Walka zbrojna, martyrologia, drogi do Ojczyzny tom 2

Stan badań i baza źródłowa
Sytuacja wewnętrzna Rosji do rewolucji bolszewickiej 1917 roku
Nadwołże, Ural i Syberia w latach 1917–1920
Sytuacja polityczno-militarna
Antybolszewickie działania Korpusu Czechosłowackiego
Militarna obecność Entanty na Syberii .
Wojsko Polskie na Syberii i Francuska Misja Wojskowa – relacje oraz zależności
Stron: 153