Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 stanowi ukoronowanie bogatego dorobku naukowego prof. Wacława Tokarza. Jest wzorcem wykorzystania źródeł oraz odpowiedzialności we wnioskowaniu. Była prezentacją polskiego punktu widzenia wobec rosyjskiego dzieła gen. prof. Aleksandra K. Puzyrewskiego (Warszawa 1893) o niemal analogicznym tytule i na nie gorszym poziomie. Polski autor dysponował przewagą dorobku historiografii w ciągu około 40 lat. Obu badaczy łączy świadome użycie w tytule słowa „wojna”, zamiast polskiego „bunt”. Zgadzali się więc zasadniczo co do wielkości opisywanego fenomenu historycznego; polemika dotyczyła szczegółów nieraz pierwszorzędnej zresztą wagi.

Dzieło wydane w 1930 r. powściągliwie zostało przyjęte w kręgach opiniotwórczych, w szczególności oficjalnych. Żadnej, poważnej krytyki nikt – naturalnie – nawet nie próbował. W PRL dzieło Tokarza tym bardziej nie miało możliwości zaistnienia. Rozwodziło się nad wojną polsko-rosyjską, w której lenne Królestwo porwało się – nie bez szans – na Imperium. A bohatera stanowiło szlachecko-chłopskie wojsko, nie zaś „masy ludowe”, kierowane przez partię.

Dzieło nie jest lekkie w ręku, ani też lekturze. Wydawca nie ma jednak wątpliwości, że publikacja ta dobrze służy i Czytelnikowi, i polskiej kulturze 
Spis treści:

Przedmowa do obecnego wydania

Przedmowa

I. Królestwo Polskie. Jego siły i środki do walki

1. 
   

   Obszar u ludność

   
   


2. 
   

   Rolnictwo. Włościanie

   
   


3. 
   

   Miasta

   
   


4. 
   

   Przemysł

   
   


5. 
   

   Handel. Bilans handlowy. Bank Polski

   
   


6. 
   

   Administracja

   
   


7. 
   

   Budżet

   
   


8. 
   

   Szkolnictwo. Kultura materialna Królestwa

   
   


9. 
   

   Wojsko

   
   


10. 
    

    Stosunek Królestwa Polskiego do Rosji

    
    


11. 
    

    Prowincje zabrane

    
    


12. 
    

    Wielkopolska

    
    


13. 
    

    Galicja. Wolne Miasto Kraków

    
    

II. Rosja w 1830 roku. Jej siły i środki

1. 
   

   Obszar. Zaludnienie

   
   


2. 
   

   Położenie włościan

   
   


3. 
   

   Rolnictwo. Przemysł. Handel. Bilans

   
   


4. 
   

   Zarząd centralny. Administracja

   
   


5. 
   

   Finanse

   
   


6. 
   

   Wojsko. Ordre de bataille. Stany etatowe i rzeczywiste

   
   


7. 
   

   Dowództwo rosyjskie

   
   


8. 
   

   Rosyjska administracja wojskowa

   
   


9. 
   

   Generalicja. Korpus oficerski. Podoficerowie. Ogólne zasady karności i wyszkolenia. Nastrój wojska

   
   


10. 
    

    Bronie

    
    


11. 
    

    Mobilizacja części armii rosyjskiej przeciw Francji w roku 1830. Dyslokacja armii rosyjskiej u schyłku roku 1830.

    
    

III. Wybuch powstania. Dyktatura

1. 
   

   Siły i położenie obu stron. Zamiar związkowych

   
   


2. 
   

   Noc listopadowa

   
   


3. 
   

   Rada Administracyjna i układy z Konstantym

   
   


4. 
   

   Dyktatura

   
   


5. 
   

   Wypuszczenie Konstantego z Królestwa

   
   


6. 
   

   Misja Lubeckiego i Jezierskiego do Petersburga

   
   

7.Upadek dyktatury

1. Manifest detronizacyjny

IV. Mobilizacja sił i środków królestwa

1. 
   

   Rząd

   
   


2. 
   

   Sejm

   
   


3. 
   

   Administracja

   
   


4. 
   

   Stosunek ludności do walki

   
   


5. 
   

   Udział Wielkopolski i Galicji

   
   


6. 
   

   Finanse

   
   


7. 
   

   Zabiegi dyplomatyczne

   
   


8. 
   

   Wojsko powstania

   
   

OKRES INICJATYWY ROSYJSKIEJ

I. PIERWSZE ROZKAZY MIKOŁAJA I. KONCENTRACJA ROSYJSKA. PLAN OPERACYJNY. PRZYGOTOWANIA MATERIALNE DO WOJNY. WKROCZENIE ARMII ROSYJSKIEJ DO KRÓLESTWA

1. 
   

   Pierwsze rozkazy Mikołaja. Ocena położenia ogólnego.

   
   


2. 
   

   Osłona

   
   


3. 
   

   Koncentracja

   
   


4. 
   

   Plan operacyjny

   
   


5. 
   

   Przygotowanie materialne wojny

   
   


6. 
   

   Wkroczenie

   
   

II. OSŁONA POLSKA. WYWIAD. PLANY OPERACYJNE

1. 
   

   Osłona

   
   


2. 
   

   Wywiad

   
   


3. 
   

   Plany operacyjne

   
   

III. PIERWSZE MARSZE ARMII DYBICZA. ZMIANA PLANU I MARSZ FLANKOWY DYBICZA NAD LIWIEC. PIERWSZE POSUNIĘCIA DOWÓDZTWA POLSKIEGO. POWRÓT ARMII POLSKIEJ NAD LIWIEC. ROZPOZNANIA. STOCZEK. MARSZ DYBICZA KU WARSZAWIE. DOBRE I KAŁUSZYN. PLAN ZASADZKOWY PRĄDZYŃSKIEGO I ODWRÓT NA STANOWISKO POD WAWREM.

1. 
   

   Pierwsze marsze armii Dybicza

   
   


2. 
   

   Marsz flankowy nad Liwiec

   
   


3. 
   

   Pierwsze posunięcia dowództwa polskiego

   
   


4. 
   

   Przerzucenie głównych sił polskich na lewy brzeg Bugu. Ugrupowanie w dniu 16 lutego. Rozpoznania

   
   


5. 
   

   Bitwa pod Stoczkiem

   
   


6. 
   

   Marsz Dybicza ku Pradze. Działania w dniu 17 lutego: Kałuszyn, Dobre

   
   


7. 
   

   Pomysł zasadzkowy Prądzyńskiego na dzień 18 lutego. Odwrót pod Pragę

   
   

IV. BITWA POD WARSZAWĄ

1. 
   

   Równina pod Pragą

   
   


2. 
   

   Bitwa pod Wawrem

   
   


3. 
   

   Pierwsze natarcie Rosjan na Olszynkę

   
   


4. 
   

   Przerwa w działaniach. Zamiary operacyjne obu stron

   
   


5. 
   

   Marsz Szachowskiego. Pierwsza bitwa pod Białołęką. Zamiary obu stron w nocy z 24 na 25 lutego

   
   


6. 
   

   Druga bitwa pod Białołęką

   
   


7. 
   

   Walka o Olszynkę

   
   


8. 
   

   Natarcie kawalerii rosyjskiej

   
   


9. 
   

   Zakończenie bitwy

   
   


10. 
    

    Następstwa operacyjne i polityczne bitwy grochowskiej

    
    

V. DZIAŁANIA NA PODRZĘDNYCH TEATRACH. WYNIKI PIERWSZEGO OKRESU WOJNY

1. 
   

   Działania Dwernickiego w sandomierskiem i lubelskiem

   
   


2. 
   

   Działania partyzanckie w augustowskiem i płockiem

   
   


3. 
   

   Wyniki pierwszego okresu wojny

   
   

4.

OKRES INICJATYWY POLSKIEJ

I. PRZYGOTOWANIE DYBICZA DO PRZEPRAWY WISŁY. POWSTANIE NA LITWIE

1. 
   

   Stan głównej armii rosyjskiej na leżach

   
   


2. 
   

   Plan operacyjny Dybicza

   
   


3. 
   

   Wybór miejsca przeprawy. Marsz armii rosyjskiej nad Wieprz. Próba zniszczenia mostu warszawskiego

   
   


4. 
   

   Powstanie na Litwie i Białej Rusi

   
   

II. NOWY WÓDZ NACZELNY POLSKI. ZMIANY W ARMII. WYWIAD POLSKI. PLANY OPERACYJNE I UGUPOWANIE WOJSK. PRZYJĘCIE PLANU PRĄDZYŃSKIEGO. BITWA POD WAWREM. BITWA POD DĘBEM WIELKIM. POŚCIG W DNIU 1 KWIETNIA. WSTRZYMANIE POŚCIGU. OCENA WYNIKÓW. POMYSŁY OPERACYJNE. WYPRAWY SKARŻYŃSKIEGO I CHRZANOWSKIEGO NA KOMUNIKACJE DYBICZA. KORDON OBSERWACYNY NAD ŚWIDREM I KOSTRZYNIEM. ODWRÓT FLANKOWY DYBICZA ZNAD WIEPRZA DO SIEDLEC

1. 
   

   Nowy wódz naczelny polski

   
   


2. 
   

   Zmiany w armii

   
   


3. 
   

   Wywiad polski

   
   


4. 
   

   Pomysły operacyjne

   
   


5. 
   

   Druga bitwa pod Wiedniem

   
   


6. 
   

   Bitwa pod Dębem Wielkim

   
   


7. 
   

   Pościg w dniu 1 kwietnia

   
   


8. 
   

   Wstrzymanie pościgu. Ocena wyników. Pomysły operacyjne. Wyprawy Skarżyńskiego i Chrzanowskiego na komunikacje Dybicza.

   
   

Kordon obserwacyjny nad Świdrem i Kostrzyniem

1. Odwrót flankowy Dybicza znad Wieprza do Siedlec

III. MANEWR SIEDLECKI: BITWA POD IGANIAMI. DZIAŁANIA UMIŃSKIEGO NAD LIWCEM. POŁOŻENIE I ZAMIARY OBU STRON WALCZĄCYCH W POŁOWIE KWIETNIA. MANEWR DYBICZA NA MIŃSK MAZOWIECKI. PLAN DZIAŁAŃ MIKOŁAJA I. PLAN PRĄDZYŃSKIEGO NATARCIA NA STANOWISKA DYBICZA

1. 
   

   Pierwotny plan manewru na Siedlce

   
   


2. 
   

   Drugi plan Prądzyńskiego

   
   


3. 
   

   Marsz grupy obchodzącej i osłonowej 9 kwietnia. Obserwacja rosyjska.

   
   


4. 
   

   Marsz Rosena ku Siedlcom. Jego zarządzenia na dzień 10 kwietnia. dalszy marsz głównej armii rosyjskiej

   
   


5. 
   

   Marsz grupy obchodowej Prądzyńskiego. Bitwa pod Iganiami

   
   


6. 
   

   Działanie grupy Skrzyneckiego. Wstrzymanie działań. Ocena manewru siedleckiego. Dybicz w Siedlcach

   
   


7. 
   

   Działanie grupy Umińskiego nad Liwcem

   
   


8. 
   

   Położenia armii rosyjskiej w okresie postoju pod Siedlcami

   
   


9. 
   

   Główna armia polska w czasie przerwy w działaniach

   
   


10. 
    

    Manewr Dybicza na Mińsk Mazowiecki. Potyczki pod Kuflewem i Mińskiem

    
    


11. 
    

    Plan operacyjny Mikołaja i przygotowania do jego urzeczywistnienia

    
    


12. 
    

    Plan Prądzyńskiego obejścia lewego skrzyła armii Dybicza i natarcia na nią w klinie Kostrzynia i Muchawca

    
    

IV. WYPRAWA DWERNICKIEGO NA WOŁYŃ. BITWA POD BOREMLEM. PRZEJŚCIE DWERNICKIEGO NA TERYTORIUM GALICJI. POWSTANIA NA WOŁYNIU, PODOLU I UKRAINIE. WYPRAWA SIERAWSKIEGO W LUBELSKIE. BITWA POD WRONOWEM. BITWA POD KAZIMIERZEM. WPRAWA CHRZANOWSKIEGO W LUBELSKIE. BITWA POD FIRLEJEM. BITWA POD LUBARTOWEM I MARSZ CHRZANOWSKIEGO DO ZAMOŚCIA

1. 
   

   Wyprawa Dwernickiego na Wołyń

   
   


2. 
   

   Bitwa pod Boremlem

   
   


3. 
   

   Przejście Dwernickiego na terytorium Galicji

   
   


4. 
   

   Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie

   
   


5. 
   

   Wyprawa Sierawskiego w lubelskie

   
   


6. 
   

   Bitwa pod Wronowem

   
   


7. 
   

   Bitwa pod Kazimierzem

   
   


8. 
   

   Wyprawa Chrzanowskiego w lubelskie

   
   


9. 
   

   Bitwa pod Firlejem

   
   


10. 
    

    Bitwa pod Lubartowem

    
    

V. WYPRAWA NA GWARDIĘ

1. 
   

   Plan wyprawy Prądzyńskiego na gwardię

   
   


2. 
   

   Zejście głównej armii polskiej ze stanowiska nad Kostrzyniem. Ofensywa Dybicza. Biwa pod Jędrzejowem. Pierwsze zarządzenia wielkiego księcia Michała

   
   


3. 
   

   Armia polska w Serocku. Podział na trzy kolumny. Wiadomości o nieprzyjacielu. Wahania Skrzyneckiego. Marsze trzech kolumn 15 i 16 maja. Potyczka pod Długosiodłem. Marsz 17 maja i nadejście gwardii na Ruż. Jej położenie. Plan Prądzyńskiego działań na dzień 18 maja i odrzucenie tegoż przez Skrzyneckiego

   
   


4. 
   

   Wypuszczenie gwardii znad Ruża

   
   


5. 
   

   Pościg gwardii. Potyczki pod Rudkami, Złotoryją i Tykocinem

   
   


6. 
   

   Marsz głównej armii rosyjskiej na północny brzeg Bugu

   
   


7. 
   

   Działania Umińskiego

   
   


8. 
   

   Bitwa pod Nurem

   
   


9. 
   

   Zamiary kwatery głównej. Odwrót nad Ruż

   
   


10. 
    

    Forsowny marsz Dybicza nad Ruż

    
    


11. 
    

    Odwrót armii polskiej pod Ostrołękę. Jej rozłożenie w nocy z 25 na 26 maja. Zamiary kwatery głównej

    
    


12. 
    

    Rozłożenie armii rosyjskiej w nocy z 25 na 26 maja. Zamiar Dybicza

    
    


13. 
    

    Bitwa pod Ostrołęką

    
    

OKRES INICJATYWY ARMII ROSYJSKIEJ. UPADEK POWSTANIA

I. CHŁAPOWSKI, GIEŁGUD I DEMBIŃSKI NA LITWIE

1. 
   

   Wyprawa Chłapowskiego na Litwę

   
   


2. 
   

   Wyprawa Giełguda na Litwę. Bitwa pod Rajgrodem

   
   


3. 
   

   Wahania Giełguda. Spóźniony marsz na Wilno

   
   


4. 
   

   Bitwa pod Wilnem

   
   


5. 
   

   Katastrofa Giełguda i Chłapowskiego

   
   


6. 
   

   Odwrót Dembinskiego z Kruszan do Warszawy. Ostateczny upadek powstania na Litwie

   
   

II. WYPRAWA ŁYSOBYCKA

1. 
   

   Armia rosyjska w Pułtusku

   
   


2. 
   

   Armia polska pod Pragą. Geneza wyprawy na Kreutza i Rüdigera

   
   


3. 
   

   Wyprawa łysobycka

   
   


4. 
   

   Bitwa pod Budziskami

   
   


5. 
   

   Alarm w kwaterze głównej. Zakończenie wyprawy na Rüdigera. Wyprawa Własowa i nowe alarmy w kwaterze głównej. Uspokojenie. Pomysł wznowienia wyprawy na Rüdigera. Marsz Chrzanowskiego z Zamościa do Gołębia. Następstwa moralne wyprawy łysobyckiej.

   
   

III. MARSZ PASKIEWICZA KU DOLNEJ WIŚLE I JEGO PRZEPRAWA POD OSIEKIEM. DZIAŁANIA POLAKÓW PRZECIWKO GOŁOWINOWI. KOMISJA ROZPOZNAWCZA. MARSZ ARMII ROSYJSKIEJ NAD BZURĘ I REZYGNACJA SKRZYNECKIEGO Z DZIAŁAŃ ZACZEPNYCH. PRZEPRAWA Rüdigera NA LEWY BRZEG WISŁY I DZIAŁANIA W SANDOMIERSKIEM. ODEBRANIE DOWÓDZTWA SKRZYNECKIEMU. ODWRÓT ARMII POLSKIEJ DO WARSZAWY

1. 
   

   Nowy wódz armii rosyjskiej i jego pierwsze zarządzenia

   
   


2. 
   

   Marsz głównej armii rosyjskiej do Płocka

   
   


3. 
   

   Armia polska w czasie marszu flankowego Paskiewicza

   
   


4. 
   

   Postój Paskiewicza w Płocku. Jego marsz ku Osiekowi. Przeprawa armii rosyjskiej na lewy brzeg Wisły

   
   


5. 
   

   Marsz Gerstenzweiga przez płockie. Bitwa pod Raciążem

   
   


6. 
   

   Działania Chrzanowskiego przeciwko Gołowinowi

   
   


7. 
   

   Komisja Rozpoznawcza

   
   


8. 
   

   Marsz armii rosyjskiej nad Bzurę

   
   


9. 
   

   Ostatnie udaremnienie działań zaczepnych polskich przez Skrzyneckiego

   
   


10. 
    

    Przeprawa Rüdigera na lewy brzeg Wisły. Działania w sandomierskiem

    
    


11. 
    

    Odebranie Skrzyneckiemu dowództwa. Odwrót armii polskiej pod Warszawę

    
    

IV. Wypadki Warszawskie 15 sierpnia. Krukowiecki u steru rządów. Rada wojenna 19 sierpnia. wyprawa Łubieńskiego. Wyprawa Ramorina

1. 
   

   Wypadki Warszawskie 15 sierpnia. Krukowiecki u steru rządów.

   
   


2. 
   

   Rada wojenna 19 sierpnia.

   
   


3. 
   

   Wyprawa Łubieńskiego.

   
   


4. 
   

   Wyprawa Ramorina

   
   


5. 
   

   Międzyrzec − Rogoźnica

   
   


6. 
   

   Marsz Ramorina ku Brześciowi. Jego odwrót na Siedlce

   
   

V. SZTURM WARSZAWY. ROKOWANIA RAMORINA. KONIEC RÓŻYCKIEGO. PRZEJŚCIE ARMII GŁÓWNEJ DO PRUS. KAPITULACJA MODLINA I ZAMOŚCIA

1. 
   

   Umocnienia Warszawy. Zamiary obrony

   
   


2. 
   

   Zamiar rosyjski

   
   


3. 
   

   Pierwszy dzień szturmu Warszawy

   
   


4. 
   

   Rokowania. Dymisja Krukowieckiego

   
   


5. 
   

   Drugi dzień szturmu. Kapitulacja Warszawy

   
   


6. 
   

   Położenie głównej armii rosyjskiej po zdobyciu Warszawy. Główna armia polska w Modlinie. Rokowania

   
   


7. 
   

   Koniec Ramorina

   
   


8. 
   

   Przejście armii głównej w granice Prus

   
   


9. 
   

   Koniec Różyckiego. Kapitulacja Modlina i Zamościa

   
   

INDEKS OSOBOWY

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH