Perła literatury światowej, najważniejsze i filozoficzne święte teksty starożytnych Indii (VIII-III w. p.n.e.), pod względem kulturowym porównywalne z Biblią. Podstawowe teksty hinduizmu, jogi i indyjskiej filozofii, a także punkt wyjścia buddyzmu. Trzynaście dawnych indyjskich tekstów sakralnych - najstarsze i główne upaniszady Brhadaranjaka, Chhandogja, Aitareja, Taittiriya, Kaushitaki, Isza, Katha, Kena, Mundaka, Prasna, Mandukja, Śwetaszwatara i Maitrajaní - z sanskryckich oryginałów przetłumaczył indolog Dušan Zbavitel, który opatrzył teksty też obszernymi przypisami opartymi na starych komentarzach (m.in. Śankary i innych myślicieli) oraz na pracach współczesnych badaczy indyjskich i zachodnich tłumaczy. Za przekład tego dzieła otrzymał Nagrodę Państwową. Krótki okres trwający około pięciuset lat w VIII-III w. p.n.e., kiedy powstawały najstarsze upaniszady, współcześni filozofowie uważają za "oś czasu dziejów ludzkości" (Jaspers), ponieważ wówczas ukształtowały się podstawy myśli światowej, jakie znamy praktycznie aż do dziś. W tym czasie żyli najważniejsi filozofowie greccy i izraelscy prorocy, perski Zaratusztra, myśliciele upaniszad, Budda, Laozi i Konfucjusz. Starożytni indyjscy mędrcy, ryszowie, poszukiwali wyższej mądrości niż jedynie świecka wiedza. Podczas gdy wcześniejsze teksty wedyjskie koncentrowały się na związku między rytuałem a sferami kosmicznymi, zainteresowanie myślicieli upaniszad przesunęło się na osobę ludzką; badali związek między częściami ludzkiego organizmu a rzeczywistościami kosmicznymi. Uważali, że wszechświat stanowi sieć powiązań, że rzeczy, które wydają się istnieć samodzielnie i oddzielnie, w rzeczywistości są powiązane z innymi rzeczami. Dlatego skupili swoją uwagę przede wszystkim na poszukiwaniu odpowiedzi na najważniejsze pytania o ludzkie istnienie: o porządek świata i miejsce człowieka w nim, o jego istotę, zdolności i możliwości. Konkluzją upaniszad jest równanie: atman, istota „ja”, jest równa brahmanowi, ostatecznej rzeczywistości świata. Upaniszady nie stworzyły jednolitego systemu filozoficznego, lecz oferują raczej bogate źródło inspiracji do rozważań i dopowiedzeń. Do dziś stanowią jedne z najważniejszych i najbardziej wpływowych indyjskich ksiąg świętych. Niektóre z nich tworzą podstawowe teksty głębokiej indyjskiej filozofii adwajta-wedanty, inne wpłynęły na różne sekty ludowego hinduizmu i asceptyczną jogę. Były także intelektualnym punktem wyjścia dla buddyzmu i dżinizmu. Poprzez buddyzm ryszowie przekazali to głębokie duchowe dziedzictwo także innym narodom Azji. W XIX wieku wpłynęły także na wielu zachodnich myślicieli (m.in. A. Schopenhauer, u nas np. O. Březina i inni). Również dziś odwołują się do nich najważniejsi nauczyciele jogi na Zachodzie.